Thuật ngữ “Employment Ice Age” hay còn gọi là “Lost Generation” (tiếng Nhật: 就職氷河期 Shuushoku Hyoogaki) dùng để chỉ “thế hệ kỷ băng hà việc làm” hay “thế hệ mất mát” tại Nhật. Những người này tốt nghiệp trong thời kỳ suy thoái kinh tế sau sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng và đã gặp rất nhiều khó khăn trong quá trình tìm việc làm và sinh sống.

Khoảng 10 năm nữa, thế hệ này sẽ là thế hệ hưu trí. Câu hỏi được đặt ra là vấn đề an ninh thu nhập sau khi nghỉ hưu và an ninh sinh kế của họ sẽ được giải quyết như thế nào?

 

Liệu “thế hệ kỷ băng hà việc làm” có thể có cuộc sống ổn định sau khi nghỉ hưu?

“Thế hệ kỷ băng hà việc làm” là thế hệ bắt đầu tìm việc từ những năm 1990 và 2000, khi thị trường việc làm rất khắc nghiệt. Đến năm 2023, tuổi của những người trong thế hệ này khoảng từ khoảng 40-50 tuổi. Có nhiều người trong thế hệ này đã không thành công trong các hoạt động tìm kiếm việc làm của họ, nhiều người trong số họ chọn công việc không thường xuyên và bằng lòng với mức lương tương đối thấp. Hơn nữa, khoảng 10 năm nữa, thế hệ này sẽ bắt đầu được nhận lương hưu. Điều đáng quan tâm là liệu hệ thống hưu trí công hiện nay có đủ cơ cấu để đảm bảo thu nhập cho họ khi về già hay không.

Hệ thống lương hưu của Nhật Bản có cấu trúc 2 tầng. Bậc đầu tiên là ở mức 65 tuổi, đây là mức lương hưu quốc gia cố định (lương hưu cơ bản), mà tất cả công dân nhận được chung bất kể nghề nghiệp, là bậc đầu tiên. Phí bảo hiểm lương hưu được trả là một số tiền cố định. Mặt khác, bậc thứ 2 được gọi là lương hưu theo tỷ lệ. Đây là khoản lương hưu mà những người từng là nhân viên như người làm công ăn lương, công chức nhận được tương ứng với tiền lương của họ trong những năm làm việc.

 

Hệ thống lương hưu Nhật Bản

Nếu bạn là một nhân viên công ty, bạn sẽ được đăng ký vào một hệ thống có tên là Hệ thống lương hưu của người lao động và phí bảo hiểm tỷ lệ thuận với thù lao của bạn sẽ được tự động thu từ tiền lương của bạn. Tuy nhiên, nếu bạn làm công việc ngắn hạn, không thường xuyên như công việc bán thời gian, thì bạn vẫn có thể là thành viên của hệ thống lương hưu quốc gia mà không tham gia hệ thống lương hưu của người lao động. Khi đó, bạn phải tự trả phí bảo hiểm cho lương hưu quốc gia, mặc dù có một hệ thống giảm trừ dựa trên thu nhập, nhưng đối với người có thu nhập càng thấp thì gánh nặng về tiền bảo hiểm càng lớn. Vì lý do này, các vấn đề như không tham gia lương hưu quốc gia và không thanh toán phí bảo hiểm xảy ra thường xuyên.

Ngoài ra, nếu giảm mức đóng bảo hiểm thì số tiền lương hưu nhận được khi về già cũng giảm theo. Ngay cả khi họ có thể đăng ký nhận lương hưu của nhân viên, vì tiền lương thường thấp khi làm việc không thường xuyên, phí bảo hiểm của họ sẽ thấp hơn, nhưng đồng nghĩa với việc phần lợi ích tương ứng trong tương lai mà họ sẽ nhận được cũng sẽ thấp hơn.
Hệ thống lương hưu công của Nhật Bản hoạt động khá hiệu quả như một cơ chế đảm bảo thu nhập cho tuổi già, miễn là hình thức việc làm là việc làm thường xuyên. Thế nhưng, điều này có thể không đúng với 1 người làm công việc không thường xuyên.

“Thế hệ kỷ băng hà việc làm” sẽ phải đối mặt với những vấn đề như vậy của hệ thống lương hưu Nhật Bản. Tuy nhiên, các cải cách hệ thống lương hưu cho đến nay đã không giải quyết được những vấn đề tiềm ẩn mà “thế hệ kỷ băng hà việc làm” đang phải đối mặt. Vẫn còn một thời gian trước khi “thế hệ kỷ băng hà việc làm” nhận được lương hưu, và các cơ quan chức năng vẫn chưa công nhận đây là một vấn đề chính sách cấp bách.

Hơn thế nữa, điều quan trọng là vấn đề này không có tác động lớn đến tài chính quỹ hưu trí. Vì thế hệ này thường có việc làm không thường xuyên và mức lương thấp nên tổng số tiền đóng góp cho phí bảo hiểm thấp. Tuy nhiên, trợ cấp lương hưu trong tương lai họ nhận được cũng sẽ thấp hơn, vì số tiền nhận được tương đương với tổng số tiền đóng góp. Vì lý do này, vấn đề lương hưu của “thế hệ kỷ băng hà việc làm” không gây áp lực lớn đối với tài chính hưu trí và không có khả năng dẫn đến cải cách hệ thống.

 

Vấn đề ngày càng được công nhận

Về cơ bản, lương hưu công là một “hệ thống thành viên” của bảo hiểm xã hội. Không cần thiết phải dang tay giúp đỡ những người không phải là hội viên, hoặc những người đã là hội viên nhưng chưa đóng hội phí, hoặc đóng chưa đủ, giống như các hội viên thông thường. Đây là nguyên tắc loại trừ của chế độ đóng Bảo hiểm xã hội (BHXH). Nguyên tắc này là công bằng và chính đáng trong vai trò giúp đỡ lẫn nhau của BHXH. Tuy nhiên, điều mọi người mong đợi từ lương hưu công, đó là cung cấp một mức sống an toàn tối thiểu ngay cả khi về già thì chưa chắc đã thực hiện được.

[Lương hưu tại Nhật Bản] Khi nào nên bắt đầu nhận lương hưu?

Dưới góc nhìn của 1 chuyên gia về an sinh xã hội, BHXH là một cơ chế “chống đói nghèo” nhằm ngăn ngừa nghèo đói ở tuổi già. Còn việc “Giúp đỡ người nghèo”, những người thực sự rơi vào cảnh nghèo đói khi về già lại là một hệ thống khác với lương hưu công. Dựa trên lối suy nghĩ này, rất khó để đưa ra ý tưởng coi vấn đề lương hưu của “thế hệ kỷ băng hà việc làm” như một vấn đề cần đưa ra bàn luận để cải cách hệ thống lương hưu.

Tất nhiên, ý tưởng giải quyết nguy cơ tái nghèo khi về già trong khuôn khổ lương hưu công không phải là chưa từng có. Vào đầu những năm 2000, đã có ý tưởng mở rộng phần lương hưu cơ bản ở tầng 1 và tạo ra “mức lương hưu được đảm bảo tối thiểu” nhằm đảm bảo thu nhập tối thiểu cho mọi công dân. Nguyên nhân đằng sau điều này là vấn đề không thanh toán và không đăng ký lương hưu quốc gia ngày càng trở nên trầm trọng. Tuy nhiên, nếu hệ thống này mới được thành lập, sẽ có sự không công bằng giữa những người đã đóng phí bảo hiểm đầy đủ và những người chưa đóng, nên ý tưởng này đã bị loại bỏ. Hiện nay, nhiều người vẫn ​cho rằng đảm bảo thu nhập cho người cao tuổi có thu nhập thấp là vai trò của phúc lợi hơn là lương hưu công.

Tuy nhiên, từ góc độ đảm bảo thu nhập cho người cao tuổi có thu nhập thấp, có 1 vấn đề phát sinh. Có 1 cơ chế được gọi là “sự trượt dốc kinh tế vĩ mô” được đưa ra trong cuộc cải cách hệ thống hưu trí năm 2004. Để làm cho hệ thống hưu trí công bền vững trong bối cảnh tỷ lệ sinh giảm và dân số già, cần thiết phải đặt giới hạn cao hơn cho mức phí bảo hiểm được trả bởi những người lao động tích cực hỗ trợ hệ thống hưu trí công và tăng thu nhập từ phí bảo hiểm (cơ chế tự động điều chỉnh tổng số tiền trợ cấp hưu trí sao cho nằm trong phạm vi chi tiêu công). Xét về khía cạnh nâng cao tính bền vững của hệ thống hưu trí, sự trượt dốc về kinh tế vĩ mô này có thể được đánh giá là đóng vai trò tạo ra vấn đề việc làm của người lao động.

Tất nhiên, mọi thứ đều có 2 mặt. Trong khi gánh nặng phí bảo hiểm đối với tầng lớp lao động được kiềm chế, dân số giảm và tăng trưởng kinh tế chậm lại, do đó, chỉ số kinh tế vĩ mô chắc chắn sẽ dẫn đến việc giảm mức hưởng lương hưu. Do sự điều chỉnh tài chính giữa các hệ thống lương hưu, hệ thống được thiết kế để có tác động lớn hơn đến phần lương hưu cơ bản của tầng thứ nhất. Ngoài ra, nhóm thu nhập thấp hơn, có phần ở tầng thứ 2 tỷ lệ thuận với thù lao, bị hạn chế nhiều hơn về lợi ích. Đối với “thế hệ kỷ băng hà việc làm”, cả 2 đều là những câu chuyện không mong muốn.

Các vấn đề như sự phân chia vai trò giữa lương hưu công và hỗ trợ công, cũng như tác động bất đối xứng của sự trượt dốc kinh tế vĩ mô đối với người nhận lương hưu nên được chia sẻ giữa các quan chức chính phủ và các chuyên gia. Tuy nhiên, có lẽ không có bất kỳ vấn đề nào trong số các điểm gây tranh cãi này sẽ dẫn đến cải cách hệ thống. “Thế hệ kỷ băng hà có việc làm” hiện chỉ là 1 bộ phận dân số không đáng kể, thế nhưng khi họ bước sang độ tuổi 50 và các khoản trợ cấp hưu trí đang được xem xét, thì người ta ngày càng nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề.

 

Tăng sự phụ thuộc vào hệ thống hỗ trợ công?

Đây là một tình huống đáng lo ngại không chỉ ở phía lương hưu công mà còn ở phía phúc lợi. Hỗ trợ công ban đầu là một hệ thống cung cấp cứu trợ khẩn cấp và hỗ trợ sự độc lập khi không thể duy trì mức thu nhập tối thiểu vì nhiều lý do. Tuy nhiên, nhìn vào thành phần tuổi của những người nhận trợ cấp công, hơn một nửa trong số họ đã trên 65 tuổi và có tốc độ gia tăng vượt xa lượng người trong tầng lớp lao động.

 

Tỷ lệ người nhận phúc lợi theo loại hộ gia đình

Không giống như lương hưu công, hỗ trợ sinh kế được tài trợ hoàn toàn bằng quỹ công (thuế) và cấu trúc tài chính của nó vốn đã mong manh. Ngoài ra, vai trò quan trọng của nó đang dần chuyển sang đảm bảo thu nhập cho người cao tuổi. Hơn nữa, đây là một hệ thống đảm bảo thu nhập lâu dài cho những người già cô đơn, và không khác biệt đáng kể so với vai trò mà hệ thống lương hưu nên đảm nhận. Rất đáng nghi ngờ liệu hệ thống phúc lợi hiện tại có thể tiếp tục hay không nếu “thế hệ kỷ băng hà việc làm”, những người có thu nhập và môi trường việc làm không ổn định hoặc những người đóng bảo hiểm xã hội tương đối thấp, già đi.

Dân số già – top 10 nguyên nhân từ xã hội Nhật Bản

Tất nhiên, điều này không có nghĩa là không có động thái hướng tới cải cách. Trên thực tế, các điểm sau đây đang được đưa ra trong các cuộc thảo luận về cải cách hệ thống lương hưu hiện đang được chính phủ tiến hành.

Đầu tiên là mở rộng phạm vi bảo hiểm lương hưu của nhân viên và bao gồm càng nhiều nhân viên không thường xuyên có thời gian làm việc ngắn càng tốt, những người trước đây không phải là thành viên.

Thứ hai là xem xét gánh nặng đóng góp lương hưu quốc gia, vốn phụ thuộc nhiều vào những người đã làm việc ngoài công việc thường xuyên. Hiện tại, phí bảo hiểm được trả cho đến 60 tuổi, nhưng nó đang được xem xét để tăng số tiền trợ cấp bằng cách kéo dài thời gian này đến 65 tuổi.

Thứ 3 là vấn đề liên quan đến vĩ mô, nhưng nó đang được xem xét để làm cho phương pháp lập chỉ mục kinh tế vĩ mô trở nên phổ biến giữa phần cơ bản và phần lương hưu theo tỷ lệ, đồng thời sửa đổi cơ chế hiện tại trong đó các khoản trợ cấp bị hạn chế phần lớn đối với phần lương hưu cơ bản.

Các hướng cải cách này đều đáng mong đợi. Tuy nhiên, không chắc liệu những cải cách như vậy có thể giải quyết thỏa đáng áp lực tiềm ẩn mà “thế hệ kỷ băng hà việc làm” gây ra đối với hệ thống hưu trí công hay không. Có nhiều khả năng là hệ thống lương hưu công sẽ không thể đảm bảo thu nhập khi về già cho “thế hệ kỷ băng hà việc làm” và sự phụ thuộc của họ vào hệ thống hỗ trợ công sẽ tăng lên đáng kể. Hơn nữa, chính phủ có thể sẽ tiếp tục có lập trường thụ động đối với việc tăng thuế, bao gồm cả thuế tiêu dùng, mặc dù hỗ trợ công sẽ được tài trợ hoàn toàn bằng quỹ công.

Cuối cùng, có khả năng cao là an ninh thu nhập của “thế hệ kỷ băng hà việc làm” sẽ làm tăng sự phụ thuộc của họ vào sự trợ giúp của chính phủ, và các nguồn tài chính sẽ được cung cấp dưới hình thức tiêu dùng trước của cải nên để lại cho các thế hệ tương lai, nói cách khác là sẽ để lại gánh nặng tài chính cho thế hệ trẻ.

Tiền lương hưu dự tính của người có thu nhập 3,5 triệu yên/năm

 

Nguồn: Nippon.com

Biên tập: LocoBee